ABŞ-da daýhanlar – zähmete ukyply ilatyň 4% tutýar.
Içerki önümleri üpjün edýär we önümleriň ep-esli bölegini halkara azyk bazarlaryna
ugradýar. “Bularyň hemmesi dogrumy? Merkezi Aziýada biziň ýurtlarymyzda ilatyň
köpüsini işsiz galdyrmak 90-njy ýyllaryň başyndaky tejribäniň görkezişi ýaly – betbagtçylyga
göni ýol. Liberal oba hojalygyny wagyz etmek we “bilim alyş-çalyş
maksatnamalary we ÝUSAID-we-NPO-gaznalaryndan-maliýeleşdirilen özgertmeler
taslamalaryndan Merkezi Aziýanyň hökümetlerine elýeterli maslahat beriş kömegi”
çeşmeleri has çalt depginde azalýar we Sowet döwrüne garanyňda has az netijeli ulanylýar.
Indi nebit we gaz däl-de, suw eýsem geosyýasatyň ownuk
sudury bolup durýar we abadançylygyň ýerine jemgyýet üçin howp döredýär (ýakyn
wagtda ýetmezçilik edýän ýagdaýynda). Emma umyt üçin bir möhüm hakykat bar -
kem-kemden senagat ekinlerini goşmak bilen täsirli ösdürip ýetişdirmek üçin
tehnologiýalaryň ösmegi, topragy dikeltmegiň we tutuş ekerançylygyň ähmiýeti
(ekin we maldarçylyk hojalygynyň galyndylary erkin dolandyrmagyň ýerli
ulgamlary bilen) ösýär we açyk suwarmak peýdaly bolman, zyýanly usul bolup
durýar. Agrosenagatlaryň jemgyýetçilik gurluşygyna gaýdyp gelmek zerur -
ata-babalarymyz muny elmydama edipdirler. Elbetde, güýçli Hywa hanlygynda we Buharada
çeşmeleri (salgyt salmak bilen, hatda “döwlet-sargytlary” bilen mülkdarlara suw
we ýer) kärendesine bermek, eýeçilik etmek we paýlamak ýaly kanunylaşdyrylan
tejribe bardy, şonuň üçin bu hanlar we emirler harby güýç bolmasa hökümeti saklap
bilmezdiler - ekerançylyk we kärende şertleri şeýle agyrdy.
Emma Türkestanyň beýleki hemme ýerinde mongollaryň we türkleriň iki müň ýyldan gowrak dowam eden däbi sebäpli jemgyýetçilik oba hojalygy henizem ýatda saklanýar. Biziň bag hojalygymyzdan 35 km uzaklykda, daglaryň çuňlugynda meşhur türkmen taýpasynyň bir bölegi ýaşaýar (monogen şäherçe, geçen asyryň 30-njy ýyllarynyň ortalarynda gaçyp, bir oba gurupdy) – şeýlelikde – olar sürülen ýerleri netijeli saklamak bilen, suwuň we tokaýlaryň çeşmelerini hem-de bitewi maldarçalygyň däp-dessurlaryny saklap galdylar. Sowet döwründe ol ýerdäki daýhan hojalyklary hem gülläp ösýärdi, baýdy.
Şeýlelik bilen, şeýle taryha we şeýle tejribä eýe bolan
obalylar ýer dolandyryşynyň ähli pudaklarynyň biri-biri bilen
baglanyşyklydygyna we durnukly suwaryşyň üpjün edilmeginiň möhüm çärelerine
gaty çuňňur düşünýärler. Ozal SSSR-de ylmy üstünlikleri göz öňünde tutup, munuň
ýaly hojalygy alyp barmaklyk işlenilip düzüldi we Merkezi Aziýa üçin
meýilnamalar, tehniki binýatlar we hünärmenler taýýarlanyldy. Gazagystanda we
Özbegistanda şu wagta çenli öri meýdanlara, topraga we dikeldip bolmaýan suw
çeşmelerine zyýan bermezden, gurak zolakda mal bakmak we ýeri dikeltmek üçin
toplumlaýyn dolandyrmak üçin sowet döwründe tälim alan hünärmenler bar.
Emma, liberal ykdysadyýet üçin
dikeldip bolmaýan çeşmelere hususy eýeçilik meselesi esasy bolup durýar -
oligarhlar we kapitalistik bazar we maliýeleşdirme we ýeterlik işsizleriň sany
bilen erkin zähmet bazary zerur, ýogsam liberal ykdysadyýet işlemeýär.
Gynansakda, nesiller üçin serişdeleri gorap saklamak we
durnukly durmuş ulgamy – bu, liberallar üçin zerur däl deňagramlylyk bolup
durýar. Meni gorkuzýan zat bu ýagny, günbatar-agrologikasy bolan liberallaryň
(karzsyz we agrohimiýa we agyr tehnika bilen toprakdaky serişdeleri ýok ediji
we azaldyjy usulsyz ýaşap bilmeýän iri daýhan hojalyklaryň taglymaty) bizde
Merkezi Aziýada özüniň oba hojalygy alyp barmagynyň usullary bilen agram
salýandygy. Muňa garamazdan, olaryň özleri hem munuň gaty kyn çeşmelere
degişlilikde heläkçilikli weýran ediji ýoluň mysalydygyny gowy bilýärler
Diňe ÝUSAID däl, eýsem ABŞ-nyň Oba hojalyk ministrliginiň
USDA-nyň Merkezi Aziýada “ýerli jemgyýetlere kömek bermek” maksatnamalarynyň
hemmesine diýen ýaly gatnaşýandygy bellärliklidir. ÝUSAID-iň we USDA-nyň
hyzmatlaryny gollanma hökmünde terk edip, üstünlikli oba hojalyk mekdebimizi
ele almak, çeşmeleri tygşytlamak we tehnologiýalarymyzy we tehnikalarymyzy
ösdürmek we ösen oba hojalyk ulgamyndaky kärdeşlerimizden oýlap tapyşlary almak,
topraklaryň, howanyň taryhyny göz öňünde tutmak we iň möhüm - üç zady - Sowet
oba hojalygynyň nazaryýetini, onuň ulanylyşyny (netijeleri) we ulanylmazlygyny
(netijeleri) we bize “ösüş” çäginde bildirilýänleri deňeşdirmek üçin wagt geldi,
diýip pikir edýärin.ähli zat. Geçmişe, kommunistlere, ruslara, nemeslere we
ş.m. zeýrenmegi bes ediň.
Biziň hökümetlerimiz has köp zat edip bilýär - bize öz
daýhanlarymyzyň başlangyçlary gerek. “Açyk Jemgyýet” gaznasy, demokratiýany
ösdürmek boýunça NPO, Amerikanyň sesi we ş.m. gaty zerur zatlar - olar
merkezden daşlaşmagyň we oba hojalygyň ýoklugynyň näderejede elhençdigini we
hakykatda aç we öz ýurduny ekläp bilmeýänleriň kime bähbitli bolup durýandygyny
görkezmegi başardylar. Bu meselede olaryň wezipesi tamamlanan diýip hasaplamak
bolar.
Daýhan hojalygyňyza we ýurduňyza ideg etmegiň wagty geldi!