Badam ösdürip ýetişdirmek
Badam, - Türkmenistanyň
şertlerinde örän çydamly ösümlik. Onuň gurluşy we aýratynlyklary biziň
ýurdumyzda täjirçilik ekerançylygy üçin iň amatlysydyr.
Owadan we bol
miweli agaç yssylyga we gurak howa çydamly; badam agaçlary monokulturanyň uly meýdanlaryna
ýokaşýan keselleriň köpüsinden ejir çekmeýär.
Badam süýji we ajy görnüşde
ösdürilip ýetişdirilýär. Kosmetika pudagy üçin ajy badam ösdürilýär; käwagt ony
gowy görýänler gaty güýçli ys we tagamy bolandygy sebäpli konditer önümlerinde örän
çäkli mukdarlarda ulanýarlar, sebäbi ajy badamda zäherli alkaloidler we
gidrokýan kislotasy bar we saglyk üçin howply. Şol bir wagtyň özünde, ajy badam
şertlerimizde has güýçli we has durnukly; köplenç kök görnüşi hökmünde
ulanylýar, üstüne süýji görnüşleri sepýärler (bagbanlar käwagt köküniň ajysy
kesilen agaja geçýändigini aýdýarlar).
Mundan başga-da,
bagbanlar duýdurýarlar - ajy we süýji badamlary bir ýere ekmeli däl, sebäbi köp
ajy tozgajyklar süýji badamyň hem ajy şänikleriniň bolmagyna getirýär.
Aşakda
agronomu.com-dan badam ösdürip ýetişdirmek hakda makala goşýaryn.
Badam deňiz
derejesinden gaty belent eňňitlerde ownuk toparlarda ösýär. Güneşli ýerleri
gowy görýär we gowy ösen kök ulgamyna eýe bolup, guraklykdan gorkmaýar. Ösümlik
aýazlara çydamly, ýöne ösümlikleriň gögeriş möwsüminde (wegetasiýa) aýazlara
çydamly däl. Badam üçin toprakda köp mukdarda kalsiý bolmaly. Gyşyň ahyrynda -
ýazyň başynda açyk gülgüne bäş ýaprakly gül bilen gülläp başlaýar we miweleri
tomsuň başynda peýda bolýar. Agajyň ortaça ömri ýüz ýyl, ýöne käwagt badam has
uzak ýaşaýar. Miweleýiş döwri bäş ýaşdan otuz ýaşa çenli. Badam tozgalanyş
arkaly köpelýän ösümliklere degişlidir.
Badam, gysga gyljagazlar
bilen örtülen erikleriňkä meňzeş ýaşyl şänikleri bolup, olar doly ýetişenden
soň içinde ýarylýar. Şeýlelik bilen, badamyň miwesi hoz ýaly görünýär, emma ösümligiň
özi hoz däl. Badam miweleri örän tagamly, berhizli we şol bir wagtyň özünde
ýokary derejede ýokumly - agaçlaryň käbir görnüşindäki ýagyň mukdary takmynan
70%, belok - 35% -e çenli. Iýmitleniş gymmaty taýdan badam diňe bir bize mälim
bolan ähli miwelerden we gök önümlerden däl, hatda bugdaý, sygyr eti, süýt we
balykdan hem ýokarydyr.
Şeýle hem badamda
köp mukdarda witaminler we mikroelementler bar, şonuň netijesinde orta
asyrlaryň meşhur tebibi Ibn Sina (Awisenna) bu ösümligi bagyr, dalak we pyntyk bejergisinde ulandy. Düzümi sebäpli, süýji keseli, demgysma we ýaralar üçin
badam maslahat berilýär, ol gastrit, kelleagyry we nerw tükenişinde hem ulanylýar.
Bu ösümlik şol bir wagtyň özünde beýnini köşeşdirmek we höweslendirmek ukybyna
eýedir.
Badam ýagy öt
haltany we pyntykleri arassalaýar, erbet holesterini azaldýar, öýkeniň
sowuklamasyna, dürli düwürtikleriň çişmegine garşy ulanylýar we hatda käbir
düwnük keseliniň bejergisine hem goşant goşýar. Badam ýagy pigment
nokatjyklaryndan, tegmillerden we goňaklardan dynmaga kömek edýändigi (şerap
bilen garylyp, saçyňyza sürtülende), şeýle hem güýçli üsgülewüge garşy
ulanylýandygy barada halk içinde ynanýarlar.
Badam miweleriniň
kaloriýasy gaty ýokary, şonuň üçin olary gereginden artyk ulanmaly däl.
Şeýle-de bolsa, bu miweleriň deňagramly düzümi hatda aşa agramly adamlara-da daşky
keşbe kän zeper ýetirmezden ulanmaga mümkinçilik berýär.
Möhüm! Bişmedik
badamda sianid bar, üstesine-de käbir görnüşlerde zäherli sian kislotasy bar.
Şeýle miweleri seresaplylyk bilen we diňe deslapky gowrulandan soň iýmeli.
Badamda köp mukdarda bar bolan glikozid we amigdalin adamlar üçin ölüm howply;
ölüm howply bolmagy üçin diňe onlarça däne iýmek ýeterlikdir.
Badam konditer
önümlerine ajaýyp goşundy. Şokoladyň we beýleki süýjüleriň tagamyny ýola goýýar
we dürli tagamlara, pastalara, peýnirlere we doňdurmalara goşulýar. Bugdaý
ununyň ornuna badam uny gurme tortlary we konditer önümleri üçin reseptlerde
ulanylýar. Ezilen badam dänesinden özbaşdak nepislik, beýleki önümleriň
tagamyny ýokarlandyrmak we özboluşly badam tagamy bilen doldurmak üçin bir
pasta taýýarlanýar.
Aýratynlyklary
Badam guraklyga
çydap bilse-de, suwsuzlyk ösümlige uly zyýan berip biler - ösüşi haýalladýar we
ýapraklary döküp başlaýar, netijede diňe şu ýyl däl, eýsem indiki ýyl hasyl
azalýar. Şeýle hem, badam beýleki ösümlikleriň ýa-da binalaryň kölegeli
ýerlerinde ösende, ýagtylygyň az ýerinde peselýär. Badam ösdürip ýetişdirmek
kararyna gelende bu aýratynlyklar göz öňünde tutulmalydyr.
Badam sortuny
saýlamak
Badam ösdürip
ýetişdirmezden ozal ösümligiň haýsy maksat bilen ekiljekdigini kesgitlemeli we
şoňa baglylykda iň laýyk görnüşini saýlamaly.
Badamyň kyrkdan
gowrak görnüşi bar, ýöne adaty badam iň köp ýaýran hasaplanýar. Boýy alty metre
ýetip biler, ýöne gurak ýerlerde pes gyrymsy ýaly ösýär. Miwe tagamyna
baglylykda ajy, süýji we döwük badam görnüşlerde bolup, bularyň hemmesi ösümlik
görnüşlerine degişlidir.
"Gülgüne
duman" we "Anýuta" ýaly badam görnüşleri örän meşhurdyr, ýöne
miwe öndürijiler "Ak ýelkeni" ösdürmegi makul bilýärler.
Badam ösdürip
ýetişdirmegiň maksady, meýdançany bezemek bolsa, "üç perli" badam ýaly
görnüşlere üns bermeli (onuň bir ýarym metr püri we sallanyp durýan ýapraklary,
açyk gülgüne ýa-da malina gülleri bar) ; "Ledebura" (aýratyn hoşboý
ys, uly gara ýapraklar we uly açyk gülgüne güller bilen tapawutlanýar) we
"Petunnikowa" (owadan gülgüne güller bilen bezelen gyrymsy agaç).
Ösümlik üçin haýsy
toprak amatly
Badam agajy
toprakdan gaty köp zat talap etmeýär, ol harabalykda, gumda we daşlarda ösüp
biler. Topragyň ýeňil, hasylly we gowy zeýkeşiň bolmagy iň amatlysydyr. Bu
ösümlik üçin kislotaly toýun, duzly, esasanam hlorly topraklar gadagandyr, onuň
kök ulgamy ýokary ýerasty suwlaryň täsirine, şeýle hem howa we suw
geçirijiliginiň ýoklugyna çydamly däldir.
Badam ekmek
Güýzüň ahyrynda
badam ekmek iň amatlysydyr; ýazda ekilen ösümlik kök urýar.
Badam agajyny nädip
ösdürip ýetişdirmelidigini çözmek, ýer saýlamakdan başlaýar. Topragyň düzümine
we ýagtylygyň köplügine bolan talaplardan başga-da nahallary ýeliň gowy goragy
bilen üpjün etmeli.
Badam agajyny
ekmegiň tehnologiýasy aşakdaky ýaly. Ýarym metrden gowrak çuňlukda çukurlar
biri-birinden iki-üç metr aralykda gazylýar (gyrymsy agaçlar we mör-möjek
görnüşleri üçin bu aralyk azalýar). Çukuryň düýbüne ownuk çagyl ýa-da ezilen
daş guýulýar, üstünde 10 santimetre çenli çäge dökülýär, soň bolsa iýmleme, iň gowusy
fosfat dökünleri we dökün dökülýär. Çukurlara agaçlar seresaplylyk bilen
ýerleşdirilýär (kök boýny ýer astynda 10-15 sm bolmaly), şondan soň çukur
hasylly toprak bilen doldurylýar we gowy depelenýär.
Bir ýarym metr
radiusy bolan kök tegelegi birleşdirmeli. Bu maksatlar üçin torfy ulanmak iň
gowusydyr. Tohum nahalyny şemaldan goramak üçin ýaş agaja goşmaja direg
daňylýar. Her nahaly köp bol suwarmaly.
Badamyň köpelmegi
Badam tohumlar,
kesikler we ösümligiň kök bölünişi bilen köpelýär.
Tohumdan badam
ösdürip ýetişdirmek
Badam tohumdan
ösdürilip ýetişdirilip bilner, ýöne bu ýagdaýda badam hozunyň biologiki we harytlyk
aýratynlyklary ýitip biler. Badamyň daşyny mümkin boldugyça gögermek üçin ony
güýçlendiriji ergine siňdirip, güýzüň ahyrynda öňünden taýýarlanan gowy gazylan
ýerde biri-birinden 15-20 sm uzaklykda ýa-da gyşyň başynda 10-15 sm çuňluga
çenli ekmeli. Her çukurjyga iki tohum goýmak bolýar, bu ýagdaýda gögerenden soň
has güýçli nahal galýar.
Şänikleri ýazyň
başynda ekip bolýar, ýöne ondan ozal ýanwar aýynyň ahyryndan - fewral aýynyň
başyna çenli gumda gatlaklara bölünmeli (tebigy gyşlamaga meňzeş şertlerde
gögermeli). Bu proses noldan on derejä çenli temperaturada bir ýarym aýa çenli
dowam edýär.
Ýaňy ösüp gelýän
tohum 10-15 santimetre ýetende, şol bir çuňlukda ösümligiň köklerini lopata
bilen kesilmeli, şondan soň köp suw bermeli. Tohumlaryň gögermegi tomsuň
ahyrynda kök boýnunyň ýanlarynda amala aşyrylýar, şondan soň okulýant dökülýär.
Ýyllyk nahallary göçürmeli, ýogsam pür emele getirmez.
Badamyň sapmak
arkaly köpelmegi
Badam agajyny şeýle
görnüşde köpeltmek üçin, tomsuň başynda ösümligiň ýokarsyndan 15-20 sm
uzynlykda (iki düwün) kesilýär we birnäçe sagatlap güýçlendiriji ergin
goýulýar. Şondan soň, kesilen çäge we torfyň garyndysyna (gatnaşygy 1: 2)
ekilýär we 20-30 günüň dowamynda sowuk teplisada ýerleşdirilýär. Bu döwürde
kesilenler düýpden köklenmeli, şondan soň ýaş badam agajy okuw ýatagynda ösüp
ýetişmegi dowam etdirýär.
Badam baldaklarynyň
köpelmegi
Badam agajy gaty
kesilen bolsa, köp ösümlik berýär. Ýüze çykandan soň ikinji ýylda kökleri
saklap, aýry-aýry ýerlere göçürip bolýar.
Badamlary şahasyny
gömmek arkaly köpeltmek
Badamyň ýaş
baldaklary köpelmek üçin hem ulanylyp bilner. Munuň üçin ýere tarap egmeli,
demir ýa-da agaç saçly çeňňek bilen gysylmaly we ýeňiljek usulda toprak
sepilmeli. Şeýle baldaklarda öz kök ulgamy takmynan bir ýylda emele gelýär,
yzygiderli suwarmaly, daş-töwereginde ot-çöpler we toprak dökülýär. Soňra
nahallar ene agajyndan aýrylýar we hemişelik ýerde ekilýär.
Badamy nädip ideg
etmeli
Badamdan gowy hasyl
almak üçin diňe ekiş düzgünlerini berjaý etmän, kök uran ösümligi açyk meýdanda
başarnykly ideg bilen üpjün etmeli.
Badamy nädip dogry
suwarmaly
Badam diňe çägeli
toprakda össe, köp suwarmaly. Çyglylygyň köp bolmagy ösümlik üçin örän zyýanly,
ýöne suw ýetmezçiligi bilen agaç gowy güllemeýär we miwe bermeýär. Ösümligiň
töweregindäki toprak bir ýarym santimetr çuňluga guranda, badam suwarmaly. Suwaryş
derejesi - her agaja ýedi litrden on litre çenli suw bermeli.
Badamyň dökünleri
we iýmleri
Miwe miweleriniň
emele gelmegi we guýulmagy üçin badam köp güýç talap edýär; ösümligiň bu
aýratynlygy, ony ösdürip ýetişdirmegiň oba hojalyk tehnologiýasyny kesgitleýär.
Ýaz paslynda uly ýaşly agaç organiki maddalar we ammiak selitrasy bilen
dökünlenýär (bir bedre suw üçin 20 g). Güýzde toprak goşa superfosfat we kaliý
sulfaty bilen iýmitlenmeli - her inedördül metr üçin 20 gr.
Badamyň sapylmasy
Badam diňe bir dürli görnüşli ösümlige däl, eýsem badamyň beýleki görnüşlerine-de, erik, alça erik ýa-da terň bilen hem saplanyp bilner. Muny ýazyň ortasynda ýa-da tomsuň ahyrynda, sap akymy aýratyn işjeň bolanda etmek iň gowusydyr. Howa gaty yssy bolmaly däldir.
Proseduradan birnäçe gün öň suw gaty gowy guýulmalydyr (gabygy aňsatlyk bilen bölünmeli), sapma wagtynda gabyk agaçdan gowy aýrylar ýaly. Pyntyk hökmünde emele gelen bilen göni baldak alynýar, şondan ýapragy seresaplylyk bilen kesmeli, zeper ýetirmezlik üçin birnäçe millimetr kesilýär.
Düwürtigiň kök ýakasynyň çäginde (ilki bilen hapadan arassalanmalydyr), ýiti pyçak bilen “T” harpy görnüşinde we kesiş çyzyklarynyň ýerinde kesilýär, we kesimiň liniýalarynyň birleşýän ýerinde, gabyk seresaplylyk bilen yzyna bukulýar. Pyntykli galkan, taýýarlanan kesime ýerleşer ýaly laýyk görnüşde kesilýär. Galkany keseniňizde, gabykdan başga-da azajyk agaç dokumasyny hem ele almaly. Baldajyk kesimiň içine salynýar, gabygy bilen örtülýär we skoç ýa-da lentadan ýasalan berk bent bilen berkidilýär (pyntyk üstünde galmalydyr).
2-3 hepdeden soň gözegçilik barlagy geçirilýär: üstünlikli sanjym bilen göz ýaşyl bolmaly we sapajyk ýok bolýar. Şondan soň bint boşadylyp bilner. Saplama tomus aýynyň ahyrynda amala aşyrylan bolsa, berkitmäni bahara çenli aýrylmaly däldir. Kök almadyk gözjagazlar täzeden çişmeli.
Ýaz paslynda ýapraklar peýda bolansoň, berkitme aýrylyp bilner, guradylan göz bilen ätiýaçlyk öňünden taýýarlanan kesiş arkaly berkidilip bilner.
Okulantyň beýikligi 10 santimetre ýetende, goşmaça düýbüni ýumşatmalydyr, ulaldygyça prosedura azyndan iki gezek gaýtalanýar. Köküniň öndürýän baldaklary, okulantda görünýän gapdal ösümlikleri hem aýyrmaly.
Badamyň gyşlamasy
Badam aýazlara çydamly ösümliklerdir, ýöne gyşda aýaz -15 ° C-den aşak düşse, ýaş şahalaryň we gül ýapraklarynyň uçlary doňup biler. Munuň ýüze çykmazlygy üçin tomus aýynyň ahyrynda badamyň baldaklarynyň çyrpmak gysmak maslahat berilýär. Bu ýagdaýda ösümlik ösmegini biraz bes edýär, tersine, badam aýaza goşmaça garşylyk gazanyp, agaçlary has gowy bişýär.
Çeşme: https://agronomu.com/bok/1435-mindal-kak-pravilno-sadit-i-uhazhivat.html
© Agronomu.com